Πρόλογος Ειδικού Τεύχους

Βασίλης Μπαρκούκης, Αναπληρωτής Καθηγητής
Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Η σχολική φυσική αγωγή αποτελεί το μοναδικό οργανωμένο μάθημα με το οποίο η Πολιτεία συνεισφέρει στη μόρφωση των νέων πολιτών αλλά και στη δημιουργία δια βίου συνηθειών άσκησης και φυσικής δραστηριότητας. Ειδικά η υιοθέτηση ενός δραστήριου τρόπου ζωής εφ’ όρου ζωής αποτελεί κεντρική επιδίωξη των περισσότερων εκπαιδευτικών συστημάτων και στηρίζεται στο βιωματικό στόχο του μαθήματος. Ωστόσο, αυτός ο στόχος δεν έχει λάβει επαρκή προσοχή από τους εκπαιδευτικούς φυσικής αγωγής και συχνά διατυπώνεται κριτική που συνοψίζεται στην αδυναμία εφαρμογής του στο μάθημα της φυσικής αγωγής. Ένας σημαντικός λόγος γι’ αυτό είναι και η απουσία ερευνητικών δεδομένων που υποστηρίζουν τη δυνατότητα επίτευξης του στόχου αυτού αλλά κυρίως η διερεύνηση των διδακτικών μεθόδων με τις οποίες θα μπορούσε να επιτευχθεί. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν τα ερευνητικά δεδομένα που υποστηρίζουν τη δυνατότητα της σχολικής φυσικής αγωγής να επηρεάσει την εξωσχολική φυσική δραστηριότητα (Ηagger & Chatzisarantis, 2016; Hagger, Chatzisarantis, Barkoukis, Wang, & Baranowski, 2005; Hagger, Chatzisarantis, Culverhouse, & Biddle, 2003; Hagger, Chatzisarantis, Hein, Soos, Karsai, Lintunen, & Leemans, 2009). Η υπόθεση αυτή έχει εξεταστεί και στην ελληνική σχολική φυσική αγωγή (Barkoukis, & Hagger, 2009, 2013; Barkoukis, Hagger, Lambropoulos, & Tsorbatzoudis, 2010; Mavropoulou, Barkoukis, Douka, Alexandris, & Hatzimanouil, 2019). Όμως, είναι εμφανής η απουσία συστηματικών καταγραφών των στρατηγικών και μεθόδων, με τις οποίες ο εκπαιδευτικός φυσικής αγωγής μπορεί να επιτύχει αυτό το στόχο. Το Ειδικό Τεύχος εμπεριέχει μια σειρά από ερευνητικές προσπάθειες που οργανώθηκαν με σκοπό την εξέταση στην Ελληνική πραγματικότητα διαφόρων διδακτικών πρακτικών, στρατηγικών και μεθόδων, για τις οποίες στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι μπορούν να αλλάξουν προδιαθέσεις και πρακτικές διδασκαλίας ώστε να προαχθεί η μάθηση αλλά και η υγεία των παιδιών και των εφήβων.
Η πρώτη εργασία σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από την κ. Χαραλαμπίδου και τους συνεργάτες της και εξετάζει μια θεωρία της κοινωνικής ψυχολογίας, τη θεωρία της επιβεβαίωσης του εαυτού. Η εργασία αυτή εστιάζει στο ρόλο της επιβεβαίωσης του εαυτού πάνω στις αντιλήψεις μαθητών/τριών γυμνασίου για τη σχολική φυσική αγωγή και την εξωσχολική φυσική δραστηριότητα. Πιο συγκεκριμένα, εξετάστηκε η επίδραση των μεταβλητών της θεωρίας στις αντιλήψεις του κλίματος κινήτρων στο μάθημα, των κινήτρων στη φυσική αγωγή και για εξωσχολική φυσική δραστηριότητα, των εμπειριών από το μάθημα της φυσικής αγωγής, και στις αντιλήψεις για συμμετοχή σε φυσικές δραστηριότητες στον ελεύθερο χρόνο. Τα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά και δείχνουν τη σχέση των μεταβλητών της θεωρίας με την πρόθεση για συμμετοχή σε φυσικές δραστηριότητες στον ελεύθερο χρόνο. Επίσης τα ευρήματα υποδεικνύουν την αξία των θεωριών της κοινωνικής ψυχολογίας και της ψυχολογίας της υγείας στην κατανόηση των μηχανισμών με τους οποίους ο εκπαιδευτικός μπορεί να επηρεάσει τις αντιλήψεις των μαθητών/τριών.
Στη δεύτερη εργασία ο Νέτας και οι συνεργάτες του μελέτησαν την επίδραση της μεθόδου της αυτο-διδασκαλίας στη διαμόρφωση των κινήτρων και των
αντιλήψεων μαθητών/τριών Λυκείου για τη φυσική αγωγή και την εξωσχολική φυσική δραστηριότητα. Η παρέμβαση που εφαρμόσθηκε επηρέασε θετικά τα κίνητρα, τις εμπειρίες και τις αντιλήψεις μαθητών/τριών Λυκείου για συμμετοχή σε εξωσχολική φυσική δραστηριότητα. Τα ευρήματα αυτά ενισχύουν τη θέση ότι η εφαρμογή μεθόδων διδασκαλίας που προωθούν την αυτονομία στο πλαίσιο του μαθήματος φυσικής αγωγής μπορεί να συμβάλλει στην προαγωγή της εξωσχολικής φυσικής δραστηριότητας σε μαθητές/τριες Λυκείου.
Στην τρίτη εργασία η Λαζόγλου και οι συνεργάτες της εφάρμοσαν σε μαθητές/τριες Λυκείου ένα διαφορετικό πρόγραμμα παρέμβασης που στηριζόταν στην ποικιλία δραστηριοτήτων και στη χρήση εναλλακτικών αθλητικών δραστηριοτήτων. Και σ’ αυτήν την περίπτωση επιβεβαιώθηκε ότι ένα πρόγραμμα παρέμβασης που βασίζονταν σε εναλλακτικές αθλητικές δραστηριότητες, επηρέαζε θετικά τις αντιλήψεις των μαθητών/τριών για τη φυσική αγωγή και την εξωσχολική φυσική δραστηριότητα.
Τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ευκρινώς ότι οι θετικές αντιλήψεις για την άσκηση δεν μετουσιώνονται πάντα σε πράξεις και συμμετοχή στη φυσική αγωγή και τις φυσικές δραστηριότητες. Διάφορες κατηγορίες ανασταλτικών παραγόντων αλλά και άλλες προτεραιότητες επηρεάζουν τις επιλογές των παιδιών για άσκηση και άθληση. Την επίδραση αυτών των προτεραιοτήτων και τη σχέση τους με την φυσική δραστηριότητα εξέτασαν η Λατσίνη και οι συνεργάτες της. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής έδειξαν ότι όταν οι αθλητικές δραστηριότητες είναι υψηλής προτεραιότητας τότε οι αντιλήψεις των μαθητών/τριών για φυσική δραστηριότητα είναι πιο θετικές και είναι πιο πιθανό να μετουσιωθούν σε πραγματική συμπεριφορά.
Στις παραπάνω έρευνες εφαρμόστηκαν μέθοδοι, πρακτικές και στρατηγικές διδασκαλίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια διεξάγεται έντονη συζήτηση για τις επιδράσεις που μπορεί να έχει η οργανωμένη κίνηση στη φυσική αγωγή και την προαγωγή της υγείας στην προδημοτική και δημοτική εκπαίδευση. Στην κατεύθυνση αυτή παρουσιάζονται δύο εργασίες που εξετάζουν ζητήματα που αφορούν την προαγωγή της υγείας σ’ αυτές τις ηλικιακές βαθμίδες. Πιο συγκεκριμένα, η εργασία της Ούρδα και των συνεργατών της εξέτασε την επίδραση της δημιουργικής κίνησης στην παιγνιώδη συμπεριφορά παιδιών προσχολικής ηλικίας. Τα ευρήματα είναι ενθαρρυντικά και δείχνουν ότι τα παιδιά που συμμετείχαν σε μια παρέμβαση δημιουργικής κίνησης κατέγραψαν βελτίωση σε όλους τους δείκτες της παιγνιώδους συμπεριφοράς.
Η τελευταία εργασία του Ειδικού Τεύχους, σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από την Τζακώστα και τους συνεργάτες της και σκοπός ήταν η μελέτη της επίδρασης ενός προγράμματος Αγωγής Υγείας στις αντιλήψεις μαθητών/τριών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης για το κάπνισμα και τη φυσική δραστηριότητα. Η εφαρμογή του προγράμματος παρέμβασης παρέχει σημαντικές ενδείξεις ότι είναι δυνατή η αλλαγή των αντιλήψεων των μαθητών/τριών για τις υγιεινές συμπεριφορές, και επιπλέον πληροφορίες για τον εμπλουτισμό της εκπαιδευτικής διαδικασίας με νέα διδακτικά περιεχόμενα.
Συνολικά, οι εργασίες που παρουσιάζονται στο παρόν Ειδικό Τεύχος δείχνουν ότι υπάρχουν πρακτικές, στρατηγικές και μέθοδοι διδασκαλίας που μπορούν να βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό φυσικής αγωγής να πετύχει έναν σημαντικό στόχο του μαθήματος, τον βιωματικό στόχο. Οι ιδέες για τις εργασίες αυτές προέκυψαν από τις νέες τάσεις της έρευνας στην αθλητική ψυχολογία και τη φυσική αγωγή αλλά και από τις ανάγκες της εγχώριας εκπαίδευσης. Ο σχεδιασμός των εργασιών αυτών στηρίχθηκε σε ένα μεγάλο βαθμό σε δημοσιευμένες ιδέες, συνεργασία και προσωπικές συζητήσεις με έναν εκλεκτό συνάδελφο που απεβίωσε πρόσφατα, τον
Νίκο Χατζησαράντη. Οι ιδέες του αείμνηστου Νίκου επηρέασαν σε σημαντικό βαθμό την αντίληψη που έχουμε αυτή τη στιγμή για το ποιοι θα πρέπει να είναι οι στόχοι του μαθήματος της φυσικής αγωγής και οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να τους πετύχουμε. Ο πλούτος των ιδεών του επηρέασε τις ερευνητικές ομάδες που συμμετείχαν στην υλοποίηση και συγγραφή των εργασιών του παρόντος Ειδικού Τεύχους. Ως μια ελάχιστη ένδειξη αναγνώρισης, το παρόν Ειδικό Τεύχος αφιερώνεται στον Νίκο Χατζησαράντη, που, μολονότι έφυγε πρόωρα από κοντά μας, άφησε παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές ερευνητών τις σκέψεις, τις ιδέες και τα οράματά του για την αθλητική ψυχολογία αλλά και τη φυσική αγωγή γενικότερα.

• Βιβλιογραφία
  Barkoukis, V., & Hagger, M. S. (2009). A test of the trans-contextual model of motivation in Greek high school pupils. Journal of Sport Behavior, 32(2), 152-174.
• Barkoukis, V., & Hagger, M. S. (2013). The trans-contextual model: perceived learning and performance motivational climates as analogues of perceived autonomy support. European Journal of Psychology of Education, 28(2), 353-372.
• Barkoukis, V., Hagger, M. S., Lambropoulos, G., & Tsorbatzoudis, H. (2010). Extending the trans‐contextual model in physical education and leisure‐time contexts: Examining the role of basic psychological need satisfaction. British Journal of Educational Psychology, 80(4), 647-670.
• Hagger, M. S., & Chatzisarantis, N. L. (2016). The trans-contextual model of autonomous motivation in education: Conceptual and empirical issues and meta-analysis. Review of Εducational Research, 86(2), 360-407.
• Hagger, M. S., Chatzisarantis, N. L., Barkoukis, V., Wang, C. K. J., & Baranowski, J. (2005). Perceived autonomy support in physical education and leisure-time physical activity: a cross-cultural evaluation of the trans-contextual model. Journal of Educational Psychology, 97(3), 376-390.
• Hagger, M. S., Chatzisarantis, N. L., Culverhouse, T., & Biddle, S. J. (2003). The processes by which perceived autonomy support in physical education promotes leisure-time physical activity intentions and behavior: a trans- contextual model. Journal of Educational Psychology, 95(4), 784-795.
• Hagger, M., Chatzisarantis, N. L., Hein, V., Soos, I., Karsai, I., Lintunen, T., & Leemans, S. (2009). Teacher, peer and parent autonomy support in physical education and leisure-time physical activity: A trans-contextual model of motivation in four nations. Psychology and Health, 24(6), 689-711.
• Mavropoulou, A., Barkoukis, V., Douka, S., Alexandris, K., & Hatzimanouil, D. (2019). The role of autonomy supportive activities on students’ motivation and beliefs toward out-of-school activities. The Journal of Educational Research, 112(2), 223-233.

 For full text in .pdf click here